باب بنیجمحباب بنی‌جمح به یکی از درهای پیشین ضلع غربی مسجدالحرام اطلاق می‌شود. ۱ - پیشینه تاریخیباب بنی جمح از درهایی است که در گسترش دوره منصور عباسی به دست والی او در مکه ، زیاد بن عبیدالله حارثی ساخته شد. [۱]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۶۲، ۱۶۴.
با توجه به ذکر نام این باب در رویدادهای پیش از این تاریخ ، [۳]
تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط، ص۱۵۶.
[۴]
الطبقات، ابن سعد، خامسه۲، ص۱۰۵.
[۶]
تاریخ طبری، ج۶، ص۱۹۰.
چنین برمی آید که این در پیشتر به شکل یک ورودی وجود داشته و در دوران منصور، دری برای آن قرار داده‌اند. به سبب قرار داشتن خانه‌های بنی جمح، تیره‌ای از قریش ، در سمت غربی کعبه ، این در به نام آن‌ها شهرت یافت. [۷]
اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۶۱.
به گفته شماری از پژوهشگران، برای این در نیز همچون باب بنی سهم، نام باب العمره به کار رفته؛ زیرا کسانی که از تنعیم به قصد عمره مفرده محرم می‌شدند، در بازگشت از مسیر شبیکه، یکی از ورودی‌های مکه در مسیر مدینه ، از این در وارد مسجد می‌شدند. [۸]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۲، ص۴۲۳.
[۹]
التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، ج۳، ص۴۲.
شهید ثانی به اشتباه نام دیگر آن را باب الحناطین دانسته و آن را روبه روی رکن شامی شمرده است؛ اما باب حناطین/ خیاطین [۱۱]
اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۹۲.
[۱۲]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۹۵.
کنار باب بنی جمح قرار داشته است. [۱۳]
تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۱، ص۳۵۵.
[۱۴]
الاعلاق النفیسه، ابن رسته، ص۵۲.
این در دارای دو [۱۵]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۹۵.
یا سه ورودی بود. [۱۶]
اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۷۷.
طه عماره با توجه به سخن ازرقی که باب بنی جمح را دارای سه ورودی می‌داند، بر این باور است که با افزوده شدن باب الحناطین کنار آن به سال ۱۶۷ق. در گسترش دوران مهدی عباسی یکی از ورودی‌های آن بسته شد. [۱۷]
تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، طه عبدالقادر عماره، ص۳۱.
اما استناد وی به عبارت ازرقی، صحیح نمی‌نماید؛ زیرا این تغییر که وی بدان اشاره کرده، مربوط به باب دار العجله در دیوار شمالی مسجد بوده است. [۱۸]
اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۷۷.
۲ - نحوه طراحی باب بنی جمحاین در و سنگ چین جلوی آن به گونه‌ای طراحی شده بود که آب حاصل از بارندگی، از آبراه زیر آن رد می‌شد. [۱۹]
اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۹۱-۹۲.
[۲۰]
الاعلاق النفیسه، ابن رسته، ص۵۱.
ستون مرمرین در، بر پایه‌ای از چوب ساج مزین با طلا و زیورهای دیگر قرار داشت. ارتفاع ورودی‌ها ۱۳ ذرع (حدود ۵/۶ متر) [۲۱]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۹۵.
[۲۲]
الاعلاق النفیسه، ابن رسته، ص۵۱-۵۲.
یا۱۰ ذرع (حدود پنج متر) [۲۳]
اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۹۲.
و پهنای در ۱۵ ذرع (حدود ۵/۷ متر) بود. [۲۴]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۹۵.
این در با هفت پله به مسجد راه داشت. طاق‌ها از درون و بیرون با کاشی‌هایی به رنگ‌های سیاه و طلایی تزیین شده بودند. بر این باب که در پایان فرایند گسترش دوره منصور عباسی ساخته شد، بر کاشی‌ها عباراتی شامل بسمله، آیات ۹۶-۹۷ آل عمران ، تاریخ آغاز و پایان گسترش مسجدالحرام در دوران منصور، وجملات دعایی در حق خلیفه نقش بسته بود. [۲۶]
اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۷۳.
[۲۷]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۲، ص۱۷۵.
این در تا آغاز سده چهارم ق. همچنان بر جای بود تا آن گاه که به سال ۳۰۶ق. ضمن گسترش مسجد در روزگار مقتدر عباسی همراه باب الحناطین برداشته شد و باب ابراهیم جایگزین آن‌ها گشت. [۲۸]
تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۱، ص۳۵۵.
۳ - آتش افروختن شامیان در برابر باب بنی جمحدر نبرد سپاه شام با ابن زبیر به سال ۶۴ق. مردی از شامیان آتشی در برابر باب بنی جمح افروخت که به خیمه‌های لشکر ابن زبیر که درون مسجد بر پا شده بود، سرایت کرد و بدین ترتیب، مسجد و کعبه در آتش سوختند. [۲۹]
تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط، ص۱۵۶.
[۳۰]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۲، ص۶۳.
در همین نبرد، درهای مسجد به گروه‌های گوناگون سپاه شام اختصاص یافته بود و باب بنی جمح به نیروهای فلسطینی سپاه وا گذار شده بود. [۳۱]
الطبقات، ابن سعد، خامسه۲، ص۱۰۵.
[۳۳]
تاریخ طبری، ج۶، ص۱۹۰.
۴ - فهرست منابعاتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.) ، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق؛ اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛ الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن۳ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م؛ تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. ۲۴۰ق.) ، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر عماره، عربستان، جامعة‌ام القری؛ التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛ تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق.) ، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.) ، بیروت، دار صادر. ۵ - پانویس
۶ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«باب بنی‌جمح». |